menfez 30

Modern yapay zeka sistemlerinde çıkabilecek sorunlardan bahsederken kavram kayması diye bir meseleden bahsettim bugün. Verdiğim örnek de eskiden düğün deyince bir gelin, bir damat oluyordu, artık iki gelin veya iki damat olabiliyor şeklindeydi. Ecnebiye yazarken liberale dönüşüyorum.

Kavram kayması aslında pek çok kavramın belirgin biçimde tanımlanamıyor olmasını getiriyor. Renkler bile böyle mesela, temel pek çok kavramın bağlama göre değiştiğini görüyoruz. Efradını cami, ağyarına mani tanımlar yapmak zor ve bazı durumlarda imkansız. Bir zaman bir semantik dersinde, gazete ve dergi arasındaki farkı belirlemeye çalışmıştık. Herkes bilir neyin gazete, neyin dergi olduğunu ama bunları oturup tanımlamak o kadar da kolay değil. Bu durumlarda Ludwig ağamdan mülhem *kelimelerin anlamlarını kullanımı belirler_ deyip çıkıyorum işinden.

Kavramların kayması tıpta ve sair disiplinlerde teşhislerin her zaman kağıda dökülemiyor olmasının da bir sebebi. Kitapta listelenen semptomlar kişisel tecrübenin yerini tutmuyor, çünkü kağıda belirtileri yazdığımızda hepsinin önemi ve sıklığı aynı gibi geliyor. Bunların gerçekte ne kadar sık, ne kadar önemli, ne kadar belirleyici olduğunu, semptomun hastalığı ne kadar belirlediğini tecrübeyle öğreniyoruz. (Öğreniyorlar, inşallah, ben doktor değilim.) Tecrübeyle öğrenmek zorundayız ve tecrübeler de kafamızdaki hastalık kavramını değiştiriyor.

Psikolojide de böyle. Psikiyatrik hastalık listesi okuyunca kendine bir şekilde bir teşhis koyuyorsun. Seni dikkate almayana narsist, burada okuduğu her yazıyı üstüne alınana şizofren, gürültücü çocuğa dikkat eksikliği teşhisi koyuveriyorsun. Zamanımız kavramları tecrübeden ayırdı ve hepimizi kitabi bilgiye mahkum etti. Kitap okuya okuya kendimiz de dahil herkeste bir hastalık bulur olduk.

İnsan algısı, önem ve sıklığı kitaptan öğrenmeye uygun değil. Bu uygunsuzluğa algının mesela video yoluyla taklit edilebilmesi eklendiğinde insan zihni gerçekle başa çıkamaz oldu. Köpekbalıklarının sivrisineklerden daha tehlikeli olduğunu düşünüyoruz. Kovid aşısı ile ilgili anlatılan bir olay, zihnimizi hastalığın risklerinden daha çok meşgul ediyor. Bir olayın milyonda bir veya binde bir gerçekleşiyor olmasının bizim için farkı yok. Tehlikeleri ve bunların önemini anlamak için kişisel tecrübenin gerekmesi, tecrübenin bize hikaye sunuyor olmasından. Bir tablodaki sayılar yerine, halamın kızının görümcesi aşıdan sonra bayıldı bizi daha çok ikna ediyor.

Kişisel tecrübe işte bu ikinci çeşit bilginin hülasasıyla meydana geliyor. Bir değil binlerce hikaye dinliyoruz ve kavramın hangi umdelerden beslendiğini, hangi unsurların ne kadar önemli olduğunu anlamaya başlıyoruz. Pratik bunun için kilit bir kavram, kitapta okuduğunu anlatıp duran adamların söyledikleri bunun için etkisiz.

Kavramların kaymasını sayısallaştırmaya çalışıyoruz. Güzel ayakkabı kavramı mesela bu yıl, geçen yılkinden farklı. Çünkü moda değişti, yeni modeller çıktı ve güzel ayakkabı da bunlarla beraber değişti. Bazı moda eşyalar demode, bazı demode eşyalar vintage oldu. İnsanlar bunları bir yere yazıp okuyarak öğrenmiyor, bu yılın moda renkleri yeşil ve mor çok yalınkat laflar, hangi yeşil, hangi mor, nerede? Bunlar bile değişiyor. İnsan zihninin büyük kısmı böyle akışkan, biz de yazıyla onu durdurmaya çalışıyoruz. Durmuyor.