demzen 65

İnsan insanı nasıl tanır? Tanıştığında bir model kurar, cinsiyet, eğitim durumu, yaş, dış görünüm ve sair kıstaslardan bir model. Orta yaşlı muhafazakar kadın dediğin birinden beklediğin davranışlar vardır, mesela. Sonraki iletişimi büyük ölçüde bu modelin üstüne inşa eder. Dikkatli değilse, yaptığı kabullerin doğru olmayabileceğinin farkında değilse, ben bu insanı neden böyle kabul ediyorum diye düşünmüyorsa model yanlış inşa edilir.

Buna insanların değiştiğini de eklemek lazım. Yavaş yavaş, belirsiz ama yıllar içinde farkedilecek ölçüde değişirler. Bir gölün kuruması gibi içindeki sevgi ölür ve bunu ancak çamura batınca fark edersin.

Modelsiz yapalım diyemiyoruz. Çünkü bizler insanız. Kendime dair modellerim bile %100 doğru değil, bir yerlerde kısayol kullanmak gerek. Zihnimiz sınırlı. Zamanımız kısıtlı. İnsanlar için kısayoldan, önyargılı, bazen doğru, bazen yanlış modeller kuruyoruz.

Modellere doğru oldukları için değil, kullanışlı oldukları için itibar ederiz zaten. Beklentimiz onların bize bir insanı her durumda katiyetle anlatmaları değildir. Modelimizde o beni seviyor dediğimiz insanın ezelden ebede her an bizi seviyor olması gerekmez, davranışlarının seviyormuş gibi olduğunu, olacağını kabul ederiz. Hayatını para ve menfaat üzerine kurmuş dediğimiz insanın hayatındaki tek değerin para olması gerekmez, bu insanla iletişimde daima ekonomik kriterler söz konusuysa, iç dünyasının aslında ne kadar zengin olduğunun kullanışlı bir tarafı yoktur. Modelin yanlışlığı ortaya çıkıncaya kadar davranışları da böyle yapıyor ama diye izah etmeye çalışırız, böyle yapıyor ama sever o beni veya böyle yapıyor ama aslında tek derdi para.

Modeller yanlış değil, kullanışsız hale gelince yıkılır. Muhafazar orta yaşlı kadın modeli karşındaki insanı izah edememeye başlar, ona yeni bir model kurman gerekir. Bunu yalınkat yapamıyorsan, hazır yapılmışı yoksa, stereotiplere bakamıyorsan zorlanırsın. Muhafazakar ama içki içiyor demen gerekir, bu bilişsel uyumsuzluk yaratır, öyle muhafazakar mı olur düşüncesi strese sokar. Modelin artık sana yol göstermiyordur ve karşındaki insanın nasıl davranacağını bilemiyorsundur. İnsanın kaçtığı en önemli stres kaynağı bilişsel uyumsuzluk. Modellerimizin yanlış olduğunu görmektense, olguları görmezden gelmeyi, muhafazakar kadının elindeki içki bardağını inkar etmeyi tercih ederiz.

İnsanın insanı tanıması imkansız ama modelleri kullanışlı tutacak kadar tanıyabiliriz. Neticede hepimiz birbirimizin hayatını bütün gün işgal etmiyoruz. Biriyle sadece iş arkadaşıysan, onunla ilgili modelin sadece iş kısmıyla ilgili tarafları kullanışlıdır. Tabii ki bir insanın işini nasıl yaptığı ailesiyle de ilgilidir mesela, yine de ailesiyle ilgili bildikleriniz modeli çok daha kullanışlı hale getirmez. Muhasebecimin kaç çocuğu olduğunu ve yaşlarını bilince benim hesapları daha iyi tutmaz.

İnsan hayatındaki çok az sayıdaki insan için modelini devamlı geliştirmeyi göze alır. Bu insanlar sonsuz oyun oynadığımız birkaç kişi. Bu insanlar için modelinin hem kullanışlı, hem doğru olmasına çalışırsın. Diğerleri ise sonlu oyunlarda karşılaştığın, aldığın kadar verdiğin, transactional ilişkiler kurduğun insanlardır. Modelinin kullanışlı ve basit olması yeterlidir. İş yaptığın adamın ne yediğine içtiğine değil, alışveriş yaparken seni kazıklayıp kazıklamayacağına bakarsın.

Modeller yıkıldığında ise ilk kısmın modelleri, yani sonsuz oyun peşinde olduğun insanlarla ilgili modeller seni daha çok yıkar. Yanlış yaptığımızı kabul etmekte zorlandığımız ilişkiler bunlardır. Diğerlerinde zaten yalınkat davranmışsındır ve modele yaptığın yatırım sınırlıdır. Maddi zararı çok olsa da bilişsel zararı az olur o yüzden.