Zenginin Mutsuzluğu

Paranın mutluluk getirdiğini düşünmek normal: Mutluluk da para da az bulunuyor.

Dan Ariely'nin Coursera'da Irrationality (İrrasyonellik) diye bir dersi var. Konuk hocalardan Mike Norton, bu konuda yaptığı araştırmayı anlatıyordu. (Ders bu sene için bitti ama ben daha yeni seyretme fırsatı buluyorum.) Norton insanların orta düzey gelire sahip olduktan sonraki gelir artışlarının mutluluğa aynı derecede etki etmediğini söylüyor. İnsanlar temel ihtiyaçları karşılandıktan ve rahat diyebilecekleri bir hayata kavuştuktan sonra, daha fazla para kazanmaktan eskisi kadar mutlu olmuyorlar.

İki kat fazla parası olan adam, iki kat daha mutlu olmuyor. Belki temel ihtiyaçlarını karşılayıncaya kadar öyle ama daha sonra değil.

Bu önemli bir gözlem ve paranın, çoğaldıkça kıymeti azalan bir düşük mal (inferior good) olduğunu gösteriyor. (Düşük mal, az miktarı önemli ancak fazla miktarının insan hayatında önemli bir değişiklik yapmadığı mallara verilen ad. Bir gram tuz olmayan tuza göre çok önemli, iki kilo tuz bir kiloya göre önemli, ancak iki ton tuz bir tona göre o kadar da önemli değildir.) İnsanların ihtiyaçlarının sonsuz olduğu gibi, ekonominin temel kaidelerinden birini de tartışılır hale getiriyor.

Norton'ın bahsettiği ikinci konu, insanın parayı kendisi için harcamasının, sevdiği biri için harcamaya nazaran daha az mutluluk getirdiği. İnsanlara içlerinde 20'şer dolar olan zarflar vermişler. Yarısına bu parayı kendileri için harcamalarını, yarısına da başkaları için harcamalarını söylemişler. Akşam arayıp, kimin ne yaptığını ve kendilerini ne kadar mutlu hissettiklerini sormuşlar. Parayı başkası için, diyelim arkadaşına kahve almak için harcayanların tutarlı biçimde, kendi için harcayanlardan daha mutlu hissettiklerini gözlemişler. Bu deneyi çok fakir ve çok zengin sayılacak topluluklarda da tekrar etmişler ve buldukları kural değişmemiş: Parayı başkası için harcamak daha çok mutluluk getiriyor.

Paranın getirmediği mutluluğun sebebi, insanların bu parayı sırf kendileri için kullanmak istemeleri.

Paranın asıl faydası özgürlük. Cebinde 10 lira olan insanın bir yerden başka yere giderken kullanabileceği seçenekler, cebinde 1000 lira olanın veya 100000 lira olanınkinden daha az. Ancak özgürlüğün anlamı, aynı zamanda seçeneklerin artması ve bunların arasında tercih yapma mecburiyeti de demek. Özgürlük mutluluğa doğrudan tahvil edilemiyor.

Bir de sorumluluk demek tabii. Bu tercihleri en doğru şekilde yapmak demek. Araba alacak parası olmayan insanın, en uygun arabayı almak gibi bir sorunu yoktur, yatırım yapacak kadar parası olmayanın da, en uygun yatırımı yapmak gibi bir derdi olamaz. İnsan, elindeki dertlerin aslında nimetlerden kaynaklandığını çabuk unutan, nisyanla malul bir yaratık. Şükretmeyi bilmeyene hayatın sunabileceği mutluluk yok.